بادهنج

بـاد روی زمیـن عامـل مهمـی در تبـادل دمـا رطوبت انتقال ذرات معلق اسـت. این امر در ایجاد شـرایط آسـایش انسـان ها یا
اخـلال در آن نقـش مهمـی دارد. جابجایـی هـوا در بـالا بـردن سـطح کارآیی ذهنـی و فیزیکی افـراد و کاهش میـزان ابتلا به
بیمـاری هـا بسـیار موثر اسـت همچنیـن میتواند عاملی در کاهش مصرف سـوخت های فسـیلی باشـد.
اهمیـت بـاد در طـرح و سـاخت محیـط مسـکونی از دیربـاز مـورد توجـه بوده اسـت. میراث گذشـته در کشـور ما طـی قرون
متمـادی نشـان میدهـد تمـام سـاختمان هـا باتوجـه بـه اقلیم و شـرایط محیطی سـاخته می شـده اسـت آفتاب بـاد رطوبت
سـرما و گرمـا و بـه طـور کلی شـرایط آب و هوایـی و جغرافیایی تاثیر مسـتقیمی در معماری سـنتی ایـران در مناطق مختلف
داشـته است.
بارزتریـن روش تهویـه طبیعـی سـاختمان بادگیر اسـت. بادگیرها با اشـکال مختلف در بسـیاری از شـهرهای مرکزی و جنوبی
ایـران برحسـب سـرعت و جهـت بـاد طراحی و اجرا شـده انـد. از نام هـای باسـتانی آن ماننـد: بادهنج. خیشـود، خیش خان،
خیشـور، ماسـوره و … چنیـن بـر مـی آید کـه پدیده ای بس کهن اسـت.
در واقـع بادگیـر برجهایـی هسـتند کـه در ایـران برای تهویـۀ هوا بر بام خانه ها سـاخته میشـود. بادگیرهـا را همچنین بالای
آب انبارهـا و دهانـه معدن هـا برای تهویه می سـازند.
اسـتفاده از بادگیر از سـنوات بسـیار قدیم در ایران متداول بوده اسـت. بادگیرها با اشـکال مختلف در شـهرهای مرکزی و جنوبی
ایـران سـاخته شـده کـه هـر کدام برحسـب ارتفـاع و جهت بـاد مطلوب طراحـی و اجرا شـده اند تا قبـل از اختراع کولـر برقی و
گسـترش آن در شـهرهای مختلف از بادگیر در ابنیۀ مختلف مسـکونی، مذهبی و خدماتی اسـتفاده می شـده اسـت و هنوز هم
میتـوان باقیمانـدۀ ایـن بادگیرهـا را در اقلیم گرم و مرطوب جنوب مشـاهده کرد.
در ایـن میـان شـهر قـم بـه علت قـرار گرفتـن در منطقه نیمه بیابانـی و وجـود آب و هوای نسـبتاً گرم و خشـک از این قاعده
مسـتثنی نبـوده ، وجـود بادگیرهـای مختلـف در مناطـق قدیمـی قـم حکایـت از ایـن دارد کـه سـاخت بادگیـر جهت خنک
کـردن منـازل و آب انبارهـا در گذشـته نـه چنـدان دور جـزء لاینفـک معمـاری بـوده و این نشـانه هـا را در جای جای شـهر
هنـوز هـم میتـوان تماشـا کـرد. کمتر خانـه ای را می تـوان پیدا کرد کـه از این روش برای خنـک کردن داخل خانه اسـتفاده
کنـد. امـروزه اکثـر خانـواده هـا از ادوات برقـی بـرای خنـک کـردن داخل منازل اسـتفاده مـی کننـد. در کنار بیشـتر تصاویر
گرفتـه شـده ایـن تضاد بـه خوبی نمایان اسـت.
سـاخت و سـاز در بافـت قدیمـی قـم باعث شـده که اکثر ایـن بادگیرهـا در معرض نابودی باشـند فقـط این بادگیرها بـه عنوان
نشـانه هایـی از معمـاری قدیـم قـم در کنـار حفـظ منازلـی کـه ایـن بادگیرها متعلـق به آن هسـتند ضـروری اسـت در حالیکه
جریـان فرهنـگ دینـی و مذهبـی شـهر قم را به یکـی از بزرگترین مراکـز آموزش علوم دینـی و آیین های مذهبـی تبدیل کرده
همچنیـن اهمیـت بناهـای مذهبـی ایـن منطقـه و تبدیل آن به یکـی از قطب های گردشـگری مذهبـی ایران در کنـار معماری
قدیـم قـم و بادگیرهـای موجـود در آن مـی تواند به ایـن امر کمک شـایانی نماید.
در ادامـۀ مباحـث ابتـدا بادگیـر از جهـات مختلـف مـورد بررسـی قـرار گرفتـه و در ادامـه کـه بخـش عمـده ایـن کار را در بر
میگیـرد، تصاویـر بادگیرهـای قـم مـی باشـد کـه از مهرمـاه هشـتاد و شـش به تصویر کشـیده اسـت.
عطــایی